Cuentos Ayacuchanos en Quechua y Castellano

CUENTOS AYACUCHANOS  

MILENA COPIA TAL COMO ESTA NO MODIFIQUES NADA, ADJUNTALOS CON LOS CUENTOS QUE YA TE ENVIE   

1. EL PASTOR DE LLAMAS Y EL CÓNDOR  

  Versión recogida por Cecilia Granados Penalillo  

  (Lima, 1947)  

2. EL LAGARTO

  Versión recogida por José María Arguedas

  (Andahuaylas, Apurímac, 1911-Lima, 1969)  

3. DON MATEO URQUNI

  Porfirio Meneses.  

  (Huanta, Ayacucho, 1915)

4. CUANDO LA VIDA MUERE

  Porfirio Meneses  

  (Huanta, Ayacucho, 1915)  

5. ¡CAISTE PENDEJO!

  Julián Pérez Huarancca.

  (Ayacucho, 1954)

6. ¿TE TERARE SEÑORITA?

    Julián Pérez Huarancca  

    (Ayacucho, 1954)  

¿TITIRARE SEÑORITAY?

JULIÁN PÉREZ HURANCCA

(Ayacucho, 1945)  

Mayubamba yachaywasipi watantin yachaykuna tukuruqtinmi,Esmeralda Martinez yacchiqqa mana huk punchawpas qipayta munaranchu,wyra ,asna chipukunapa qapariynin,chaymanta kaykunapi runakunaq llaki llaki kawsaynin.Huamanga llaqta rinanpaqmi lliw kaqninkunata allinta yuparatamusqa llaqtarunaman utaq llaqtakamachiqkunaman saqinanpaq,Huamanga llaqtamantan payqa karqan,kaymantan hamusqawata qallariyta Mayubambapi warmakunata yachachinanpaq,mana allin warmakunapaschu karqaku,aswanmi yachaysapa asno maqtakunan karanku.

¡Tataw !,haykaqtaq mana,chachaw kay indiokuna-nispa nirqan mana warmakuna yachayta atiqtin ,hinaspa ninrinkumanta chutarqa,utaqmi riendas lazowan sikinkupi waqtaran.

Diciembre killan karqa,intipa wayrapa killan;kayy killapin phuyukuna punchawwan kuchka chayarimuran,punchaw risqanman hinataqmi phuyukunaqa haqay hanaq pacha qawarinapi chinkariranku.

Tayta Teófilo Melgarmi kasqa gobernador nisqa ,paymantan Esmeralda señoritaqa allin sillachasqa caballonta mañarukurqa munaspayasqa,paytaqmi manapuni munaranchu,chayqayachaywasipi Atanasio Jaulispa taytatan rimapayaran ,llapanmanta hatun kaq maqta kaqtin,señoritata Huamanga llaqtanta pusananpaq.

-Ama shaynachu kay,tayta Eufrasio –nispanmi señoritaqa numay uyanwan sumaqta asipayasparaq niran –Huamangamantaña imallatapas puriysiwasqanmanta suchumusqayki ,allin ruran qan kanki qiraqucha.

Huk ruwaykunata ruwaratamuspan ,hamuqpunchaw achikharimuytapuni llaqtanmanqa puririran,anchachus ama haykaqpas kutimuyman-nipami sunqun uklhullapi señoritaqa rimariran-kay millay upaykusqa runakunan kukaman allpaman asnarankupas,lliw muchuypin tiyarankupas.Usqayllan puriran chay puchawlla Huamanga llaqtanta chayayta munaspa,kaypin cartakunapi nisqanman hina,munaqnin qari suyasqa altarman apaspa wiñaypa wiñayninpaq hukllanakuspa allin munanakuypi  tiyananpaq Esmeraldamanqa qawarichisqa .Luna de miel nispanmi huk kuti Esmeraldatapas nisqa,munaqnin qariwan ullqanakuypi kanantaqa allintaya yachaspa,maman rimapayasqanman hina paypuni allin rikukunanpaq ,sumaqta munaqnin qarita muchaykuran.

Kunanmi aswayta puririrqa .Sumanq caballupi ichiykuspa ,trutichalla,asnukunapa qipanta,Atanasiopa purisqanpas lapaq-lapaq nispan uyarukurqa .Wayqukunamantan llanthukuna wiñarimurqa ,chunniq urqukunapipas aswantaraqmi puririrqaku ,payqa allintan yachara,hinaña usqayman puririspapas,thuta yayakuy hamuq punchawtañan Huamanqamanqa chayanman.Purichkaqtillankun huk rumi rumi ñanpi thutayarparisqaña.Atanasio,haqlaykusqa chunka qanchisniyuq maqta,sumaqllata makinmanta hapirusqa profesorantaqa caballomanta urayarachin ,pinqarikusparaq,ichaqa ñanta allintan risisqa,aswaymi kayllapi qiparusun.aswanta puriqtinchisqa qaqaparusuwaymi,nispa rimarisqa.

Ayakunaq samana wasipi chinniq thuta hina karqa.Wayraq sukariyllanmi uyarikurqa,qaqa hukhukunapi milla millay manchakuy qapariykunapas uyarikuranmi. Atanasion uywakunapa sillanta uraykachin ,thutayaqpi mana chinkanaqpaqtaq allinta qipicharun.hinaspaqa tuqumachayta tariruspa señorita Esmeraldapa puñunanta uywakunapa karunanwan ruwan.Paypa puñunantapas ruwaranmi,ichaqa señoritaq kamantanta tunpa kharuchapiña.

 Señorita Esmeraldaqa sapa kuti purispa frazada apasqanwanmi puñunantapas qatarin,kay puñunan hawapitaqmi hankata qulla kisuyuqta mastarirparin puriymasiqninwan mikhurinanpaq.Maynichannillanmi señoritaqa,mancha mancharikuspa mana imatapas rimapayaranchu,kay chinniqpi ima milla millay kananta yuyaymanaran ,lliw chinniq Kaptinmi kay maqtata qawarispa yuyaymanaran .manan payqa imatapas ruwanchu-nispanmisunqullanpi señoritaqa yachaywasita yuyarispa nirqa ,manan Atanasioqa haykaqpas paytapas manupayasqachu-;kay indiokunaqa allin runallan kankuhawkalla kanapaqmi sunqun ukhupi chayta rimarisqa-.Ichaqa dia de la madre nisqa punchawmanta qunqaychalla yuyarirun ,chay kutin kinranpallamanta qawariqtin maqtataqa,tukuy imaymana ruwananpaq señorita chumuriqtinmi aychasapa chaki chakanta qawaqta rikurparin ,tiqi faldachanpas chakas qawarinanpaqa allintan yanapakurqa.

Chayllapin hatun awllarimuy uyarirparikun,thuta puriq atuqkunapa awllayninmi karqa ;hinapapas kay thutayaqpi masukunapa manchakuy phawariyninmi rikurikurqa.Chaykunawanmi señoritataqa astawanraq mancharikuspa chirita hunpiykurqa.  

Manan Atanasioqa manchakuranchu.Atuqkunapa awallaynintaqa riqsiranmi,añaskunapa millay ansaynintapas ,pichiwkunapa takirimuynintapas ; chaymantaqa ,aswanmi,sayarirparin,usutankunata churarparikun,masukunata asnumanta karunchananpaq ; hinaspaqa braguetanta kicharispan masukuna ayqirinanpaq asnuq wasanman hispaykun.Unaychamantatapaq,caballloq hispasqanta uyarirun,chakiynin thasnuyta munaspataq yakuchata ukyariyta munarqan.Manan paqarinkamaqa chakiyniypa atipaynintaqa thasnunmanchu,hankatan kachisapa kisuyuqta mikhurusqa,hinaspaqa inti haykuriyta qipa ñan puririsqankupi uchuy mayupi chuya yaku qawarisqankutan yuyarirun.Ukyaramusaq hinaspapas thutallamanta ukyarinaykupaq señoritaypa teterachanta yaku apamunaypaq apasaq-nispanmi sunqun hukhullapo rimarirqa,mancharikusparaq,allillamanta,tapurparin:  

-¿Titirari ,señoritay? ¿Señoritay ,titirari?

Chuyatan rimarparin ,mana pantaspalla, mana iskayaspa ,manan millaytuchu rimarirqan, chayllapin atuqkunapa awllariynin ayakunapa qapariynin hina uyarikurqan.  

-¿Ima?

Nispa señoritaqa kutirichin,sapallan kay chinniqpi tarikuspa,llaqtanpi warmachakuna milla millay rimaykuna nisqanta yurasispa ; hinaspaqa runa kayninta yuyarispa,mana phiñakuspañachu warmi kayninpa sumay sumaq rimariyninwan Atanasiota rimapayarqan.

-¿Ima? ¿Ima?

-¿Titirari,señorita?

Señorita tapusqanmanta ñakapakuspa kapmanta maqtaqa tapun.Payqa tapusqanmanta yacharanña, sunqun ukhupi phiñakuywan kay maqtapa rimarisqanta yuyaymanean ,sapallan mana imata ruwayta atispataq,manaraq maqta mañakusqanta quspa,uyarirun, atuqkunapa awallayninta ,paqpakakunapa takiyninta ima.Manchariruspa ,sapallan qipananmanta yachaspa astawaymi mancharikurqa,chaymi kayta rimarirun:

...